Góry Świętokrzyskie. Kraina legend, zabytków i jodłowych lasów

Góry Świętokrzyskie to najwyższa część Wyżyny Małopolskiej i całego pasa wyżyn południowej Polski. Tworzą szereg niewielkich pasm, o przebiegu z północnego zachodu na południowy wschód, rozdzielonych płaskimi obniżeniami. Zbudowane są ze skał paleozoicznych: kwarcytów, wapieni i piaskowców.

Ważniejsze pasy górskie w Górach Świętokrzyskich to: Łysogóry (Łysica, 612 m), Pasmo Masłowskie (wysokość do 473 m), Pasmo Jeleniowskie (554 m), Pasmo Dymińskie (406 m), Pasmo Chęcińskie (367 m).

To bardzo stare góry; czas złagodził ich kształty, obdarzając zarazem spokojnym, melancholijnym urokiem. Charakterystyczne dla krajobrazu świętokrzyskiego są gołoborza, powstałe na stokach w wyniku wietrzenia twardych kwarcytów, pokryte mchami i porostami.

Jodły i jaskinie

Na terenie Gór Świętokrzyskich istnieją liczne rezerwaty przyrody: jaskinia Raj, Puszcza Jodłowa; w środkowej części Świętokrzyski Park Narodowy oraz parki krajobrazowe: Cisowsko-Orłowski, Jeleniowski, Sieradowski i Suchedniowsko-Oblęgorski.

Skarbem Gór Świętokrzyskich są wspaniałe lasy, otulające zbocza gór. Do dziś znajdują się tutaj fragmenty dawnych puszcz, w których królują buki, cisy i modrzewie.

Zbocza Pasma Łysogórskiego porasta Puszcza Jodłowa, kompleks leśny o powierzchni 520 m kwadratowych. Dominują tu drzewostany w dużej mierze naturalne, z jodłą, sosną, lipą, bukiem i dębem. Rosną tu również liczne paprocie, mchy i widłaki, a w dolinach kryją się urokliwe podmokłe łąki i torfowiska. Puszcza leży na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego, utworzonego w 1950 roku. Całe pasmo gór jest objęte ochroną.

W części wapiennej rozwinęły się zjawiska krasowe, w tym jaskinie. Najpiękniejszą z spośród z 150 jaskiń Kielecczyzny jest jaskinia Raj koło Chęcin. Swą znamienną nazwę zawdzięcza niepowtarzalnej szacie naciekowej, wspaniałym stalaktytom i stalagmitom. Uważa się ją za najpiękniejszą w Polsce; jest udostępniona do zwiedzania.

Z kolei w Łagowie znajduje się Jaskinia Zbójecka, o 200 m długości.

Legendarna przeszłość

W krajobrazie Gór Świętokrzyskich dominuje najwyższe pasmo górskie – Łysogóry, wznoszące się ponad 500 m n.p.m. (Łysica – 612 m, Święty Krzyż – 594 m).

Gołoborze na Łysej Górze (Świętym Krzyżu) w Górach Świętokrzyskich/fot. Jakub Hałun, Wikipedia, CC BY-SA 3.0

Położone są tam zabytkowe opactwa benedyktynów na Świętym Krzyżu i klasztor bernardynów we wsi Święta Katarzyna.

Region i pasmo górskie wzięły nazwę od szczytu „Święty Krzyż”, jednak dawniej to wzniesienie nazywano Łysą Górą. Legenda głosi, że odbywały się tam sabaty czarownic. Postanowiono temu zaradzić i dlatego po obu stronach Łysogór stanęły klasztory. Miały strzec okolicy przed złymi mocami.

Jeden zbudowano na Świętym Krzyżu w 1620 r., a drugi u stóp Łysicy, w Świętej Katarzynie. Mnichom dano potężny oręż w walce z demonami: fragment krzyża Chrystusa. Bezcenne relikwie przechowywane są do dziś.

Relikwiarz wystawia się w klasztornej kaplicy Oleśnickich. Kaplica jest niewielka, ale jej sklepienie zapiera dech w piersiach – ma się wrażenie, że nad wiernymi otwiera się niebo. Dzisiejszy Święty Krzyż był kiedyś ośrodkiem religijnym pogan. Na szczycie zachowały się kamienne kręgi kultowe.

Opactwo na Świętym Krzyżu/fot. SchiDD - praca własna, Wikipedia, CC BY-SA 4.0

Na tutejszych stoiskach z pamiątkami kupić można biżuterię z krzemieniem pasiastym. Kamień ten występuje tylko w świętokrzyskim, był ceniony już trzy tysiące lat temu. W Krzemionkach Opatowskich znajduje się dawna kopalna tych cennych kamieni, dziś udostępniona do zwiedzania.

W Staropolskim Okręgu Przemysłowym zachowały się kuźnie i huty z XVIII i XIX w.: mieszczą się w nich muzea techniki, m.in. w Starej Kuźnicy, Maleńcu, Sielpi Wielkiej i w Starachowicach.

Solanki i cud natury

Pozostałością po zakładach są również sztuczne jeziora. Nad ich brzegami znajdują się ośrodki wypoczynkowe i kąpieliska. Atrakcją są źródła solankowe na Ponidziu, w których warzono sól. Po odkryciu ich właściwości leczniczych w 1836 r. w Busku Zdroju otwarto sanatorium Marconi. Bogate w mikroelementy solanki od prawie 200 lat pomagają przywracać chorym sprawność i zdrowie.

Nieopodal Buska, w Wełeczu, można podziwiać prawdziwy cud natury. Sosna, będąca od 2002 r. pomnikiem przyrody, wyglądem przypomina pająka. Pień sosny rozpoczyna się ok. trzech metrów nad ziemią; całość utrzymuje się na kilkunastu korzeniach.

W tym rejonie kraju, we wsi Bartków niedaleko Chęcin, rośnie inny pomnik przyrody, najsłynniejszy polski dąb „Bartek”. Jego wiek szacowany jest na ok. 640 lat, a obwód pnia wynosi 832 metry.

Świadectwo dawnej świetności

Góry Świętokrzyskie to także kraina zamków. Na miłośników starych tajemniczych warowni czekają miejscowości Ujazd i Chęciny.

Na wzniesieniu w Ujeździe zachowały się monumentalne potężne ruiny twierdzy zbudowanej na początku XVII w. przez wojewodę sandomierskiego Krzysztofa Ossolińskiego. Zamek Krzyżtopór zajmuje powierzchnię 1,3 ha, otoczony jest wałem ziemnym i fosą. Elementy architektury tej rezydencji, skomplikowany układ przestrzenny i dekoracji, nawiązywały do kalendarza: ma ona cztery wieże (pory roku), siedem wejść (dni tygodnia), 12 sal balowych (miesiące), 52 pokoje (tygodnie) i 366 okien (dni w roku). Po obu stronach zamkowej bramy osadzono marmurowe płaskorzeźby: krzyż jako wyznanie wiary i topór – herbowy klejnot rodowy fundatora.

Krzyżtopór, panorama wewnętrznego dziedzińca znad bramy wejściowej, 2014/fot. Agnieszka Kwiecień, Nova - praca własna, Wikipedia, CC BY-SA 3.0 pl

Krzyżtopór w czasach swej świetności był jedną z największych i najbardziej okazałych rezydencji Rzeczypospolitej. Miał być symbolem potęgi i znaczenia rodu Ossolińskich. Kres świetności zamku przyniósł potop szwedzki: został wówczas ograbiony i zniszczony. Później nikt już nie był w stanie dźwignąć rezydencji z ruiny, nigdy nie została odbudowana. Obecnie, zabezpieczona, jest udostępniona zwiedzającym.

Nad okolicą podkieleckich Chęcin górują ruiny zamku królewskiego. Gotycki zamek wyrósł na skalistym wzgórzu na początku XIV w. jako własność królewska; rezydowały w nim wdowy po polskich królach. Chęcińska warownia aż do XVII w. odgrywała ważną rolę w systemie obronnym państwa. Była to twierdza trudna do zdobycia, ulokowano w niej skarbiec królewski. I z tym miejscem wiąże się wiele legend. Zamek w Chęcinach ma być siedzibą ducha królowej Bony, która, opuszczając warownię, wywiozła swój skarb na 24 wozach ciągniętych przez 140 koni. Podobno nie zabrała wszystkiego i poszukuje resztek kosztowności... Na wschodniej wieży zamku obecnie mieści się punkt widokowy.

Pamiątki po pisarzach

Podróżując po świętokrzyskim, warto zajrzeć do Tokami, gdzie mieści się Muzeum Wsi Kieleckiej. Zobaczymy tu oryginalną sztukę ludową tego regionu, szlachetne dworki, kryte strzechą drewniane chaty, malwy wyglądające zza płotu i kapliczki przy drodze.

Młodzieży warto polecić zwiedzanie miejsc związanych ze sławnymi pisarzami: Ciekoty, wieś oddaloną 17 km od Kielc, gdzie młodość spędził Stefan Żeromski, i Oblęgorek, gdzie można obejrzeć pamiątki po Henryku Sienkiewiczu, w dworku zbudowanym dla niego w 1900 roku.

Łagodne szczyty i łatwe trasy Gór Świętokrzyskich umożliwiają tu czynny wypoczynek turystom w każdym wieku. Najstarsze i najmłodsze góry w Polsce potwierdzają powiedzenie, że małe jest piękne. Piękna przyroda uspokaja, a pobyt w słynnych z legend zakątkach to nie tylko relaks, lecz także ciekawa lekcja historii.

Marcin Kowalewski

Centrum Podróży Alfa Mar, Gajowa 43

www.alfamar.pl