Requiem aeternam. Msza za zmarłych w tradycji Kościoła i kultury Zachodu [ZAPROSZENIE]

Msza requiem (łac. Missa pro defunctis) rozpoczyna się od słów antyfony Requiem aeternam dona eis Domine – „Wieczny odpoczynek racz im dać, Panie” – od których wzięła swoją nazwę. Dawny formularz liturgiczny, używany w rycie rzymskim aż do reformy, która nastąpiła po Soborze Watykańskim II, tworzy spójną całość teologiczną: to modlitwa o miłosierdzie i zbawienie dla zmarłych, przepojona świadomością sądu Bożego i nadzieją zmartwychwstania.

Części Mszy żałobnej

Struktura Requiem nawiązuje do zwykłej Mszy świętej w dawniejszej formie rytu rzymskiego, jednak wiele jej elementów ma własne, niepowtarzalne brzmienie i ton.

• Introit: Requiem aeternam dona eis Domine... – błaganie o odpoczynek wieczny i światłość wiekuistą.

• Kyrie – prosty, bez radosnych ozdobników.

• Graduał: Requiem aeternam i In memoria aeterna erit iustus – przypomina o pamięci Boga o sprawiedliwych.

• Tractus: Absolve, Domine – błaganie o przebaczenie.

• Sekwencja: Dies irae – jeden z najbardziej rozpoznawalnych utworów w całej tradycji łacińskiej, opisujący dzień gniewu, sąd ostateczny i błaganie człowieka o zmiłowanie.

• Ofertorium: Domine Jesu Christe, Rex gloriae – modlitwa o uwolnienie dusz z czyśćca.

• Sanctus i Benedictus – bez radosnego Hosanna in excelsis.

• Agnus Dei – różni się tekstem: zamiast „qui tollis peccata mundi, miserere nobis” kapłan śpiewa Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, dona eis requiem.

• Komunia: Lux aeterna luceat eis, Domine – błaganie o światłość wiekuistą.

Tłumaczenie polskie całego tekstu tej Mszy można znaleźć na przykład tutaj.

Cechy charakterystyczne i symbolika

Najbardziej widoczny znak zewnętrzny Mszy żałobnej to czarne szaty liturgiczne – symbol żałoby, powagi i pokuty. Nie używa się dzwonków ani radosnych śpiewów Gloria czy Credo. Organy zazwyczaj milkną, a muzyka w klasycznej wersji, jeśli się pojawia, jest stonowana, bez akompaniamentu (choć w kompozycjach nowożytnych ta reguła została złamana). W dawnym rycie nie udzielano błogosławieństwa na końcu – znak, że modlitwa trwa, dopóki Kościół nie osiągnie pewności zbawienia zmarłego.

W porównaniu ze „zwykłą” Mszą świętą, requiem jest więc liturgią ciszy, skupienia i nadziei, w której akcent przesuwa się z radości zbawionych na modlitwę za tych, którzy oczekują miłosierdzia.

Sekwencja „Dies irae”

Dies irae, dies illa... – „Dzień gniewu, ów dzień” – to najbardziej charakterystyczny element Mszy żałobnej. Powstała w XIII wieku, prawdopodobnie autorstwa Tomasza z Celano, towarzysza św. Franciszka. Jej dramatyczny rytm, zbudowany na obrazach Sądu Ostatecznego, wstrząsał wyobraźnią kolejnych pokoleń i kształtował wizję śmierci w kulturze chrześcijańskiej. Sekwencja ta została po reformie liturgicznej odrzucona, ale przez wieki była nieodłącznym elementem Mszy za zmarłych.

Requiem w muzyce

Od średniowiecza po XX wiek Msza requiem inspirowała największych kompozytorów Zachodu. Każdy z nich próbował w muzyce wyrazić tajemnicę śmierci, sądu i nadziei na życie wieczne.
Najbardziej znane dzieła to:

• Requiem Wolfganga Amadeusza Mozarta – niedokończone arcydzieło, pełne napięcia między dramatem a nadzieją;

• Requiem Giuseppe Verdiego – potężne, teatralne, pełne emocji, a jednak o głębokim sensie religijnym;

• Requiem Gabriela Fauré – łagodne, kontemplacyjne, ukazujące miłosiernego Boga;

• Requiem Maurice’a Duruflégo – oparte na chorałach gregoriańskich, w duchu liturgicznej prostoty;

• a także wcześniejsze opracowania Ockeghema, Victori, Lottiego, Brucknera czy Brittena, który w XX wieku połączył tekst łaciński z poezją Wilfreda Owena, tworząc War Requiem – medytację nad tragedią wojny.

Znaczenie w duchowości i kulturze

Msza Requiem łączy w sobie teologię, liturgię i sztukę. W liturgii – modlitwę Kościoła za zmarłych; w muzyce – echo ludzkiego pragnienia wieczności; w kulturze – nieustanną refleksję nad granicą życia i śmierci.
W epoce, która unika mówienia o śmierci, Requiem przypomina, że modlitwa za zmarłych jest aktem miłości, a nad grobem człowiek nie stoi sam.

3 listopada w Bydgoszczy w kościele pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bydgoszczy na placu Piastowskim o godzinie 19:00, zostanie odprawiona śpiewana Msza Requiem według dawniejszego zwyczaju, po łacinie. 

Michał Jędryka