W farze odbija się historia naszego miasta

Od 2004 roku, wraz z utworzeniem diecezji bydgoskiej, oficjalnie została katedrą, siedzibą bydgoskiego biskupa. Potocznie nadal jednak nazywa się ją farą, czyli, z niemieckiego „Pfarre” – parafią, bo do dwudziestolecia międzywojennego była jedynym katolickim kościołem parafialnym w mieście. Inne bydgoskie świątynie nieewangelickie takiego statusu nie miały.

Jej początki sięgają XV wieku. Wiemy, że w 1425 r. odbył się tutaj synod duchownych diecezji włocławskiej, do której Bydgoszcz należała (pod władzę arcybiskupa gnieźnieńskiego kościół przeszedł w 1765 r.). Wkrótce po synodzie jednak pierwotną budowlę strawił ogień. Szybko przystąpiono do jej odbudowy i przynajmniej do roku 1466 powstawała tutaj gotycka, większa niż wcześniej, świątynia, częściowo oparta na pozostałościach spalonego kościoła. Wokół niej rozciągał się także cmentarz, funkcjonujący do początku XIX wieku.

Pierwotnie fara miała aż czterech patronów, tych „zachowanych” do dziś – biskupów Marcina i Mikołaja – a także patronów Polski: Wojciecha i Stanisława. Dzisiejsze, skrócone wezwanie nosi od 1831 roku.

Z czasem dobudowano dolne kondygnacje wieży-dzwonnicy, podwyższono dachy, prezbiterium zwieńczono sklepieniami gwiaździsto-sieciowymi, w 1650 r. nadbudowano wieżę.

Między XV a XVII w. w kościele powstały cztery kaplice boczne z własnymi ołtarzami, przy których Msze św. odprawiali kapelani, przeważnie wikariusze kościoła. Były to: kaplica św. Anny i NMP (na prawo od wieży), św. Jana Apostoła i Ewangelisty (na lewo), kaplica św. Szczepa na, kaplica św. Fabiana i Sebastiana (od XIX w. Św. Krzyża). W ołtarzu głównym, powierzonym ks. proboszczowi, znajdował się obraz Trójcy Świętej, dopiero po latach zastąpiony przez obraz Matki Bożej z różą (więcej o obrazie piszemy na stronach 6–7).

XVII wiek przyniósł najazd Szwedów, a po nim „nastąpił kryzys, który nie sprzyjał inwestycjom i bogatym fundacjom” – pisze znawca historii katedry, Lech Łbik. „Z tej przyczyny od początku XVIII stulecia fara popadała w coraz większą ruinę”. Sytuacja pogorszyła się jeszcze w okresie Księstwa Warszawskiego (1807–1815), kiedy Niemcy i Rosjanie wykorzystywali kościół do celów wojskowych. Cztery lata później w kościele rozpoczęto jednak renowacje prowadzone na koszt królestwa pruskiego, pod rządami którego Bydgoszcz znalazła się już po I rozbiorze, w roku 1772. Wówczas rozebrano trzy zrujnowane kaplice boczne, ocalono czwartą – odtąd noszącą nazwę Św. Krzyża.

Właśnie decyzje władz pruskich wymusiły znaczące zmiany w życiu bydgoskich katolików – likwidacje zakonów. Fara stała się swego rodzaju centrum, w którym umieszczono elementy wyposażenia kościołów należących do zamykanych klasztorów. Tym sposobem trafiły tutaj m.in.: ołtarze św. Antoniego i Rocha z kościoła pobernardyńskiego (dziś garnizonowy), rokokowe ambona i stalle z kościoła pokarmelickiego (do XIX w. znajdującego na pl. Teatralnym), organy i krzyż z kościoła pojezuickiego (kościół na Starym Rynku, zniszczony przez Niemców w 1940 r.).

Po I i II wojnie światowej podejmowane były kolejne renowacje kościoła: w dwudziestoleciu wykonano modernistyczną polichromię, osadzono witraże. Większość pierwotnego wyposażenia kościoła jednak przepadła, w tym relikwie św. męczenników, dziewic, biskupów i apostołów, nie zachowały się także wota składane przed obrazem Matki Bożej.

W 1993 r. świątynia została podniesiona do rangi kolegiaty, a w 1999 r. – konkatedry archidiecezji gnieźnieńskiej. Od 2004 roku pełni funkcję katedry diecezji bydgoskiej.

opr. mk