Bohaterowie odnalezieni, historia ożywiona – 25 lat IPN

Bydgoska „Łączka”: odkrywanie zapomnianych bohaterów

Na bydgoskiej „Łączce” przy ul. Kcyńskiej IPN od lat poszukuje tajnych pochówków ofiar reżimu komunistycznego. Jednym z najbardziej poruszających dokonań bydgoskiego IPN są prace ekshumacyjne na wydzielonej kwaterze cmentarza komunalnego przy ul. Kcyńskiej. Historycy z Biura Poszukiwań i Identyfikacji IPN pod kierunkiem prof. Krzysztofa Szwagrzyka od 2017 roku przeczesują tamtejszą ziemię w poszukiwaniu szczątków żołnierzy podziemia niepodległościowego, potajemnie grzebanych przez UB w latach 1945–53. Już pierwsze prace ujawniły skalę zbrodni – na niewielkiej działce odnaleziono szczątki co najmniej 27 osób (głównie żołnierzy Armii Krajowej z Kujaw i Pomorza oraz Narodowych Sił Zbrojnych), pogrzebanych bezimiennie w powojennych latach. Wśród nich byli bydgoszczanie o bohaterskim życiorysie wojennym, tacy jak Ludwik Augustyniak czy Florian Dutkiewicz. Kolejne odkrycia odsłaniały dalsze dramaty – w jednym dole śmierci natrafiono na szkielety trzech osób ułożone warstwowo, co świadczyło o bestialstwie oprawców w chwili pochówku.

Prof. Krzysztof Szwagrzyk zapowiadał, że dopóki nie zostaną znalezione wszystkie ofiary, poszukiwania będą kontynuowane: „Powrócimy na Kcyńską i to w ciągu kilku najbliższych miesięcy. Nie możemy tutaj nie być. Będziemy kontynuować działania poszukiwawcze” – mówił wiceszef IPN na początku 2018 roku. Słowa dotrzymano – badania prowadzono etapami przez kolejne lata, za każdym razem odkrywając kolejne ludzkie szczątki. Odnalezieni bohaterowie przestają być anonimowi – wszystkie kości są poddawane analizom DNA, by przywrócić ofiarom nazwiska.

W listopadzie 2022 r. ekipa IPN natrafiła na szczątki, które – według wstępnych badań – należą do Władysława Bieleckiego ps. „Mikołaj”, żołnierza AK rozstrzelanego w Bydgoszczy w 1952 roku. Bielecki przez siedem lat ukrywał się przed komunistyczną bezpieką w gospodarstwach na Pomorzu, nim został ujęty i skazany na śmierć. Dzięki żyjącemu bratu zamordowanego możliwe stało się porównanie materiału genetycznego i potwierdzenie tożsamości – rodzina po blisko 70 latach wreszcie doczekała się szansy na godny pochówek Władysława.

Borówno — ślady niemieckiej zbrodni i prób jej ukrycia

Na terenie Borówna odnaleziono ślady masowych egzekucji dokonanych przez niemieckie formacje w październiku 1939 roku. Ofiary zostały rozstrzelane nad okopami, które wcześniej służyły jako umocnienia polowe. Wśród zamordowanych byli także pacjenci szpitala psychiatrycznego w Świeciu.

W 1944 roku, w ramach tzw. Akcji 1005 – niemieckiego planu zacierania śladów zbrodni – specjalne jednostki SS wydobyły i spaliły zwłoki w pobliskim lasku. W 1945 r. udało się ekshumować ciała 102 osób z dwóch odnóg okopu, które nie zostały całkowicie zniszczone.

Dzięki nowoczesnym metodom badawczym – analizie zdjęć lotniczych, skanowaniu laserowemu i wykrywaniu metali – IPN dotarł do nowych, nieoznaczonych dotąd mogił. Odkrycie to rzuca nowe światło na skalę Zbrodni Pomorskiej.

Historia dla młodych – konkursy, wystawy, spotkania

Nie tylko poszukiwanie mogił leży w zakresie działań IPN. Bydgoska delegatura od lat stawia na edukację historyczną, dbając, by wiedza o przeszłości trafiała pod strzechy szkolne i do zwykłych mieszkańców regionu. Referat Edukacji Narodowej IPN w Bydgoszczy organizuje atrakcyjne konkursy dla uczniów, angażujące młodzież do zgłębiania dziejów Polski. Przykładem jest coroczny wojewódzki konkurs „Drogi do wolności – historia Polski w XX wieku”, w którym rywalizują uczniowie podstawówek i szkół średnich z całego Kujaw i Pomorza. Uczestnicy rozwiązują testy wiedzy i piszą eseje historyczne, a na najlepszych czeka honorowy tytuł „Heros Historii”. Taka forma nauki przez zabawę i współzawodnictwo skutecznie rozbudza pasję młodych ludzi do poznawania losów swoich przodków. “Chcemy budzić w młodzieży pasję historyczną” – podkreślają organizatorzy konkursu, wskazując na kilkudziesięciu uczestników, którzy co roku zgłaszają się do tej intelektualnej przygody.

IPN dociera też z historią poza mury szkolne, oferując liczne wystawy i wydarzenia otwarte. Wystarczy wspomnieć głośną ekspozycję „Europa w rodzinie. Ziemiaństwo polskie w XX wieku”, którą bydgoski IPN sprowadził do Biblioteki Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. Dzięki unikalnym fotografiom, dokumentom i multimedialnym prezentacjom zwiedzający mogli poznać losy kilkunastu rodów ziemiańskich – od ich roli jako lokalnych liderów po tragiczny kres w czasach wojny i komunizmu. Wystawa przybliżała sylwetki wybitnych postaci wywodzących się z ziemiaństwa (jak kompozytor Witold Lutosławski czy rotmistrz Witold Pilecki) i uświadamiała, jak wielką stratą dla kraju była celowa likwidacja tej warstwy społecznej. Tego typu objazdowe wystawy IPN goszczą regularnie w muzeach, bibliotekach i szkołach całego regionu, przyciągając zarówno młodzież, jak i starszych miłośników historii. Do tego dochodzą spotkania edukacyjne, wykłady i warsztaty – nieraz z udziałem świadków historii – które bydgoscy edukatorzy IPN prowadzą w szkołach i domach kultury. Popularnością cieszą się także „Przystanki Historia” – cykliczne spotkania otwarte, podczas których specjaliści IPN w przystępny sposób opowiadają o wybranych epizodach najnowszej historii Polski. 

IPN bliżej mieszkańców – pamięć w regionie żyje

Nowa siedziba Delegatury IPN w Bydgoszczy przy ul. Wincentyny Teskowej została otwarta w 2021 roku – symbol rosnącej roli instytucji w regionie. Dwadzieścia pięć lat temu niewielki zespół IPN w Bydgoszczy zaczynał w skromnych biurach przy ul. Grudziądzkiej, dziś jednak instytucja przeniosła się do nowoczesnego gmachu w centrum miasta. Czterokondygnacyjny budynek przy ul. Teskowej 1 kryje profesjonalne archiwum najnowszej historii – tysiące teczek i dokumentów komunistycznej bezpieki czekających na badaczy i rodziny ofiar. W przestronnej sali konferencyjnej (mieszczącej 150 osób) regularnie odbywają się seminaria, prezentacje książek i rocznicowe uroczystości. IPN otwiera się na lokalną społeczność – organizuje dni otwarte archiwum, podczas których mieszkańcy mogą zobaczyć oryginalne akta czy sprzęt operacyjny z minionej epoki. Delegatura aktywnie współpracuje z samorządami i organizacjami pozarządowymi, by pielęgnować pamięć o wydarzeniach ważnych dla regionu.

Przykładem takiej współpracy jest choćby inicjatywa stworzenia filii edukacyjnej IPN w Grudziądzu. W 2022 roku bydgoski oddział IPN pomógł powołać tam „Przystanek Historia” – niewielkie centrum historyczne z przestrzenią muzealno-wystawienniczą, podległe delegaturze bydgoskiej. Dzięki niemu mieszkańcy oddalonych zakątków województwa zyskali łatwiejszy dostęp do zbiorów i dorobku IPN, bez konieczności przyjazdu do Bydgoszczy. To nieoceniona wartość zwłaszcza dla młodzieży i nauczycieli z mniejszych miast, którzy mogą na miejscu korzystać z zasobów edukacyjnych Instytutu.

Filia edukacyjna znajduje się także we Włocławku, ale poza tym IPN obecny jest też cały czas w mniejszych i większych miastach i miasteczkach.

We wspomnianej sali w Bydgoszczy organizowane są ciekawe cykle spotkań i wykładów historycznych. Ostatnio realizowany jest cykl „W kręgu wywiadu i kontrwywiadu”. Bydgoszczczanie mieli już okazję spotkać się z Damianem Przybylskim, znawcą amerykańskich tajnych służb i autorem wydanej niedawno książki „Działalność kontrwywiadowcza FBI”;  z gen. bryg. Andrzejem Kowalskim – jednym z najważniejszych funkcjonariuszy służb specjalnych III RP, autorem książek o rosyjskim wywiadzie i prof. Wojciechem Skórą z Uniwersytetu Pomorskiego w Słupsku, który w przystępny, a zarazem merytoryczny sposób przedstawił kulisy rywalizacji polskiego wywiadu z III Rzeszą Niemiecką w okresie międzywojennym.

Bardzo ciekawe spotkania popularno-naukowe realizowane są we współpracy z Klubem Historycznym im. Gen. Stefana Roweckiego Grota, ostatnio w 79. rocznicę śmierci Jerzego Gadzinowskiego ps. „Szary” odbyło się wyjątkowe sympozjum poświęcone temu bohaterowi kujawskiego podziemia niepodległościowego.

Działalność prokuratorów

Poza wspomnianymi już spektakularnymi odkryciami na Kcyńskiej i w Borównie, pion prokuratorski zajmuje się też sprawami z okresu stanu wojennego. Na przykład skazano winnych internowania ”Chełminiaków”. Sprawa dotyczyła osób internowanych pod Chełmnem w stanie wojennym zimą 1982–83. W wyniku działań procesowych Mieczysława Góry, prokuratura IPN z Bydgoszczy udało się doprowadzić do skazania dwóch byłych generałów SB za bezprawne internowanie działaczy Solidarności. Wyroki wyniosły po 2 lata więzienia. To bardzo ważny precedens – po latach udowodnienie winy komunistycznej bezpieki było trudne, jednak IPNowi się to udało dzięki zachowanym dokumentom (szyfrogram, telekonferencja).

Obecnie przed Sądem Rejonowym w Kwidzynie toczy się proces 27 byłych funkcjonariuszy Służby Więziennej, oskarżonych o brutalne pobicie i znęcanie się nad internowanymi 14 sierpnia 1982 r. Akt oskarżenia przygotował Mieczysław Góra, prokurator ZKZpNP IPN Oddział w Gdańsku (delegatura Bydgoszcz). Zarzucono im bicie pałkami, pięściami i psychiczne znęcanie się, grożące karą do 8 lat więzienia. Proces rozpoczął się 16 czerwca 2025 r., sprawa została odroczona do 29 września br.

Troska o pamięć

Bydgoska delegatura IPN angażuje się także w upamiętnianie lokalnych rocznic i bohaterów. Pod jej auspicjami odbywają się uroczystości patriotyczne, odsłonięcia tablic i pomników, a historycy IPN służą wiedzą przy nadawaniu nazw ulic czy szkół patronom związanym z regionem. Niedawno, w marcu 2025 r., IPN współorganizował obchody 44. rocznicy Kryzysu Bydgoskiego 1981 – kluczowego wydarzenia w historii Solidarności. W siedzibie Delegatury z tej okazji odbyła się międzypokoleniowa debata oksfordzka z udziałem uczniów bydgoskich szkół, połączona z częścią edukacyjną i uhonorowaniem działaczy ówczesnej Solidarności. Takie inicjatywy pokazują, że IPN stara się ożywiać historię – łączyć świadków dawnych wydarzeń z młodym pokoleniem, by doświadczenia przeszłości nie pozostały martwą literą w podręczniku.

Działalność naukowa

Ćwierć wieku działalności Instytutu Pamięci Narodowej to niezliczone tomy zabezpieczonych akt, dziesiątki upamiętnionych ofiar i setki przeprowadzonych lekcji historii. To także unikalne badania nad dziejami regionu – bydgoscy historycy IPN dokumentują m.in. mało znane epizody jak działalność Solidarności Rolinków Indywidualnych na Kujawach i Pomorzu, przypominając, że walka o wolność toczyła się nie tylko w wielkich miastach, ale i na wsi. Choć IPN kojarzony jest często z archiwami i ściganiem zbrodniarzy, jego bydgoska delegatura pokazuje również ludzkie, przystępne oblicze polityki historycznej.

Warto tez wspomnieć o monografiach i książkach historycznych jakie powstają w IPN. Jednym z przykładów jest dr Tomasz Ceran z bydgoskiej Delegatury IPN, który obronił 16 czerwca 2025 r. swoją pracę habilitacyjną zatytułowaną Zbrodnia pomorska 1939. Początek ludobójstwa niemieckiego w okupowanej Polsce na Wydziale Nauk Historycznych UMK w Toruniu. Monografia liczy ok. 451–456 stron i ukazała się nakładem IPN w 2024 r. To pierwsza obszerna praca naukowa, która wyodrębnia jednostkowy termin „zbrodnia pomorska 1939” – obejmujący niemiecką eksterminację ludności cywilnej (Polaków, osób chorych psychicznie i pomorskich Żydów) na terenie przedwojennego województwa pomorskiego jesienią 1939 r.

Ceran i współautorzy (dr Izabela Mazanowska, dr hab. Monika Tomkiewicz) ustalili, że skala zbrodni to od 20 000 do 40 000 ofiar, a dokumentacja historyczna pozwala zidentyfikować blisko 10 000 nazwisk.

Podsumowanie

Odkryte szczątki bohaterów, zaangażowana młodzież, ocalone wspomnienia – to wszystko składa się na 25-letni dorobek instytucji, która w naszym regionie stała się ważnym strażnikiem pamięci. A kolejne projekty i plany IPN w Kujawsko-Pomorskiem pozwalają wierzyć, że historia nadal będzie tu żywa i obecna – z pożytkiem dla nas wszystkich.

Źródła: Instytut Pamięci Narodowej, Delegatura IPN w Bydgoszczy; materiały prasowe i serwisy informacyjne.