Nie da się posklejać Polski bez nowego ustroju. Jeśli nie harmonia – to równowaga

Został wybrany niewielką większością, ale takie są reguły gry: wystarczyłby przecież nawet jeden głos przewagi i trzeba by wygraną uznać.

Nowy prezydent zastaje Polskę głęboko podzieloną. Chęć politycznego odwetu z wyborów na wybory rośnie i przybiera niebezpieczne rozmiary. Wprawdzie rządzi nadal większość parlamentarna centrolewicy, ale coraz głośniej mówi się, że koalicja, która sama siebie lubi nazywać „15 października”, a opozycja z satysfakcją wypomina jej datę „13 grudnia”, może nie przetrwać nawet do jesieni.

Co jednak będzie dalej? Niezależnie od biegu wydarzeń, podział wykreowany po 2005 roku nie zniknie – istnieje wręcz ryzyko, że znów się pogłębi. Siły związane z Koalicją Obywatelską zapewniają, że jak już zakończą rozliczenia, to zabiorą się za pojednanie, ale rośnie obawa, że „pojednanie” to może oznaczać po prostu zamykanie krytyków w więzieniach (patrz: projektowana ustawa o mowie nienawiści). Dziś już wiemy, że nie wygrają i nie domkną systemu. Otwiera się więc perspektywa ruchu wahadła w przeciwnym kierunku.

Ale co będzie dalej? Czy któremuś rządowi uda się Polskę naprawdę posklejać? I czy ktoś będzie naprawdę chciał to zrobić? A jeśli by chciał – to jak się za to zabrać?

Rafał Ziemkiewicz słusznie zauważa, że potrzebne jest porozumienie nie tyle nad, ile pod podziałami. Chodzi o to, że mimo różnic politycznych wciąż tu razem mieszkamy – i nawet jeśli rozjeżdżają nam się idee i wartości, to mamy wspólne interesy. O te interesy trzeba dbać, również oddolnie. Ale to nie wystarczy.

Potrzebna jest zasadnicza reforma ustrojowa. Reset konstytucyjny. Nie – niekoniecznie uchwalenie nowej konstytucji, bo do tego potrzebny byłby szeroki konsensus. Ale może warto pomyśleć nad pakietem ustaw, które miałyby charakter swego rodzaju „aneksu do konstytucji” i które ustanowiłyby tak pożądaną równowagę w Polsce. Równowagę – bo pokój w polityce można zapewnić na dwa sposoby: poprzez harmonię, gdy wszyscy lub prawie wszyscy działają zgodnie dla dobra wspólnego, albo poprzez równowagę – gdy harmonia okazuje się niemożliwa. Równowaga oznacza stabilizację poprzez wzajemne oddziaływanie sił działających w przeciwnych kierunkach, które muszą się miarkować, by zachować dobro większe.

Jak taka równowaga mogłaby wyglądać w praktyce? Dziś w instytucjach państwowych obowiązuje zasada konkursów, które mają być całkowicie przejrzyste i obiektywne. Oczywiście zawsze da się konkurs tak poprowadzić, by przy pozorach obiektywizmu wygrał ten, kto „ma wygrać”. Dlatego należy skończyć z udawaniem obiektywizmu i zastąpić go zasadą parytetu: jeśli w spółce państwowej jest pięcioosobowy zarząd, to – powiedzmy – trzy miejsca powinny przypadać stronie rządzącej, a dwa opozycji. W mediach można wprowadzić inny podział – rządzący biorą program pierwszy, opozycja drugi, a inne anteny dzieli się proporcjonalnie. W urzędach: dyrektor generalny z układu rządzącego, ale jego zastępca – z opozycji. Oczywiście nawet przy takim podziale można i należy utrzymać wymóg odpowiednich kwalifikacji – to również powinno być gwarantowane.

To nie jest ustrój bez precedensu. Przykładem w Europie stosującym podobne zasady jest Szwajcaria. Od 1959 roku aż do 2003 obowiązywała tam tzw. „magiczna formuła” – nieformalna umowa partyjna dzieląca 7 miejsc w rządzie federalnym między cztery największe partie (pierwotnie w proporcji 2:2:2:1). W praktyce oznaczało to, że przez dekady wszystkie główne siły polityczne – od socjaldemokratów, przez chadeków i liberałów, po nacjonalistów – współrządziły, niezależnie od chwilowych wyników wyborów. Formuła ta nie była zapisana w konstytucji, lecz wynikała z kultury politycznej konsensusu i obawy przed marginalizacją którejś części społeczeństwa.

Efektem był brak ostrej opozycji – wszystkie znaczące partie uczestniczyły we władzy wykonawczej. Ryzyko braku kontroli opozycyjnej równoważono jednak za pomocą demokracji bezpośredniej (referendów i inicjatyw obywatelskich): jeśli rządząca koalicja w szerokim składzie podjęła niepopularną decyzję, obywatele mogli ją zablokować w referendum. Silne mechanizmy oddolne zmuszały też szwajcarskie elity do rezygnacji z typowej dla systemu większościowego logiki „zwycięzca bierze wszystko”.

W Libanie od czasu Paktu Narodowego z 1943 roku obowiązuje niepisana zasada, że najważniejsze urzędy rozdziela się według klucza wyznaniowego: prezydentem zawsze jest chrześcijanin maronita, premierem – muzułmanin sunnita, a przewodniczącym parlamentu – muzułmanin szyita. Dodatkowo miejsca w parlamencie od lat 90. są podzielone po równo między chrześcijan i muzułmanów (przed 1990 r. z przewagą chrześcijan), a w rządzie dąży się do proporcjonalnej reprezentacji wszystkich głównych sekt. Taki konstytucyjny i zwyczajowy podział urzędów miał na celu zapewnienie, że żadna z grup religijnych (będących de facto także obozami politycznymi) nie zostanie zdominowana. W praktyce libański model zapobiegł wprawdzie trwałemu wykluczeniu którejkolwiek wspólnoty z władzy, ale skutkuje częstym paraliżem decyzyjnym. Szwajcarzy zapobiegają temu paraliżowi przez referenda.

Faktem jest, że taki system jest mniej sprawny. Ale coś za coś. Dalsze eskalowanie odwetu w Polsce jest niebezpieczne. Jednak mocno się obawiam, że naszkicowane powyżej rozwiązania mało kogo będą interesowały.

Michał Jędryka