Spacer po staropolskiej Bydgoszczy [HISTORIA]

Bydgoszcz to miasto wody, które „stworzyła” rzeka Brda: od historycznych początków bogaciła ją, stanowiła ochronę przed najeźdźcami, ale przede wszystkim łączyła z innymi miastami polskimi i z Europą. Pływały nią liczne łodzie, tratwy, barki spławiające drewno, materiały budowlane, piasek, glinę. Miasto rozwijało się wzdłuż Brdy, na zachód i wschód ku drugiej ważnej dla nas rzece, Wiśle.

Po obu brzegach Brdy budowano spichrze, magazyny, przystanie, wzniesiono także klasztory: karmelitów, klarysek, bernardynów i jezuitów. Już w 1604 roku pewien bernardyn pisał: „Dzięki tej dobroczynnej rzece miasto doszło do takiej świetności i bogactwa …”. W Bydgoszczy jest ponad 50 mostów; miasto rozwijało się dzięki wodzie i do dziś nad nią toczy się jego życie.

Kluczowa budowla: zamek

Proces kształtowania zespołu osadniczego miasta (na który składają się: właściwy obszar miasta, wyspa zamkowa oraz przedmieścia z Wyspą Młyńską, gdzie już w 1408 r. istniały młyny z żarnami napędzanymi kołami wodnymi) trwał do II połowy XVII wieku. To, jak wyglądał gród w średniowieczu, można zobaczyć na makiecie umieszczonej przy spichrzach przy ul. Grodzkiej.

Założenie Bydgoszczy nastąpiło na podstawie przywileju lokacyjnego wydanego przez króla Kazimierza Wielkiego w 1346 roku. W tym okresie wzniesiono ceglaną warownię, potężny zamek. Był on najstarszym członem bydgoskiego średniowiecznego zespołu. Został zniszczony w 1656 r. podczas potopu szwedzkiego, ruiny rozebrano w 1895 roku.

Plan Bydgoszczy porucznika von Lindnera z 1800 roku/mat. Muzeum Okręgowego w Bydgoszcz/Wikimedia Commons (Pit1233)

Wytyczono rynek i regularną sieć ulic. W pobliżu Brdy (w północno-zachodniej części) wzniesiono początkowo drewniany, potem murowany (budowany w latach 1466 do 1502 roku kościół parafialny (później: farny) pw. św. Mikołaja i Marcina. Ta późnogotycka budowla skrywa wiele cennych zabytków. Obecnie w głównym ołtarzu eksponowana jest największa chluba katedry, obraz Matki Bożej Pięknej Miłości, uznany za jeden z najpiękniejszych wizerunków maryjnych w Polsce. Dzisiejsza katedra jest najstarszą zachowaną w całości zabytkową budowlą w Bydgoszczy.

Mur i bramy

Po lokacji, na przełomie XVI i XVI w., wzniesiono mury obronne (w miejscu dawnych wałów ziemnych). W ciągu kamienno-ceglanych murów biegnących wzdłuż dzisiejszej ul. Pod Blankami mieściły się dwie bramy: zamykająca miasto od wschodu Brama Kujawska (Zbożowy Rynek), od zachodu – Brama Poznańska (Wełniany Rynek). Mury miejskie wyznaczały charakter przestrzenny zabudowy, determinując jej zasięg – w ten sposób powstał specyficzny średniowieczny układ ciasnych i wąskich uliczek. Przetrwałe do dziś umocnienia stanowią fragment dawnego ciągu obronnego, są cennym zabytkiem średniowiecznej struktury miasta.

Pit1233/Wikimedia Commons

Po obu stronach rzeki usytuowane zostały spichrze i warsztaty szkutnicze. Spichrze nad Brdą przy ul. Grodzkiej 7–11 stanowią niewielką pozostałość licznych magazynów zbożowych, są jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli Bydgoszczy. Dziś mieszczą się w nich oddziały Muzeum Okręgowego im. L. Wyczółkowskiego.

Przedmieścia i kościoły

Kolejną fazą rozwojową Bydgoszczy było powstanie w XV w. przedmieść, ukształtowanych na terenach na wschód, zachód i północ od miasta. Najstarszym z nich było usytuowane od wschodu (na terenie dawnego podgrodzia) Przedmieście Kujawskie wraz z najstarszym kościołem św. Idziego. Pod koniec XV w. kompleks kościelno–klasztorny wybudowali tutaj bernardyni. Jego do dziś zachowaną częścią jest kościół garnizonowy, pw. NMP Królowej Pokoju. Od strony zachodniej powstało Przedmieście Poznańskie, z wybudowanymi w XVI w. kościołem pw. Świętej Trójcy (obecny kościół wzniesiono na fundamentach dawnej świątyni) oraz świętego Krzyża (obecnie nieistniejący).

Od północy rozrosło się Przedmieście Gdańskie. W XIV w. osiedlili się tu karmelici, którzy wznieśli klasztor i kościół pw. Najświętszej Marii Panny. Ich budynki nad Brdą przetrwały do początku XIX w., kiedy po kasacie zakonu (1816 r.) klasztor zamieniono na szkołę miejską, a kościół przebudowano na teatr miejski (1823 r.), który uległ spaleniu. Na Przedmieściu Gdańskim mieścił się od 1618 r. również klasztor klarysek, zlikwidowany w 1835 roku. W budynku funkcjonował następnie szpital miejski.

Powyżej dawny klasztor klarysek, obecnie siedziba Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy, poniżej: kościół pw. Wniebowzięcia NMP/fot. Anna Kopeć

Dopiero w 1922 r., kościół klarysek – pw. Wniebowzięcia NMP – znowu został oddany do użytku zgodnie ze swym przeznaczeniem (od 1951 – rektorski, od 1972 r. akademicki, od 1992 r. zakonu kapucynów), a do dawnego klasztoru przeniesiono w 1946 r. Muzeum Miejskie.

Kościół pojezuicki był chlubą miasta

W 1617 r. przybyli do Bydgoszczy jezuici. W 1648 r. założyli szkołę, późniejsze kolegium. Po kasacie zakonu (1773 r.) budynek klasztorny służył różnym celom publicznym: szkołom, świeckimi władzom miejskim, od 1879 r. do dziś mieści się tu ratusz miejski.

fot. Anna Kopeć

Niestety kościół pojezuicki pw. św. Ignacego Loyoli to nieistniejąca już chluba Starego Miasta. Dominujący na placu z dwiema wieżycami był znakiem rozpoznawczym grodu nad Brdą. Brakuje go w krajobrazie Bydgoszczy od 1940 r., kiedy został zburzony decyzją hitlerowców. Legenda głosi, że jedna z ofiar, umierając, oparła się o jedną ze ścian kościoła. Ślad ręki pozostał i nie można go było zlikwidować, dlatego okupanci niemieccy postanowili zburzyć kościół.

„Kurier Codzienny” - Koncern „Ilustrowany Kurier Codzienny” - Archiwum Ilustracji, domena publiczna

Zgromadzenia zakonne – zarówno karmelici, bernardyni, jezuici i klaryski – wniosły wielki wkład w rozwój miasta. W ich konwentach skupiało się życie artystyczne, kulturalne i naukowe.

Ślady najdawniejszej przeszłości

Bydgoszcz należy do niewielu najstarszych miast w Polsce, które podczas zaborów zostało tak ogołocone ze spuścizny staropolskiej. Przyczyniła się do tego przede wszystkim blisko 150-letnia niewola narodowa (1772–1920) i rozmyślne niszczenie przez zaborców tego, co przetrwało, wszystkiego, co polskie. Rozebrano ponad połowę całego dziedzictwa: mury i bramy miejskie, najstarszy bydgoski kościół św. Idziego, zespół klasztorny karmelitów, ruiny zamku. Spacer po Bydgoszczy staropolskiej to więc w znacznej mierze spacer po tym, czego już nie ma.

Katedra (dawny kościół farny)/fot. Anna Kopeć

Z okresu przedrozbiorowego zachowały się tylko trzy kościoły: farny, pobernardyński i klarysek oraz znikome resztki murów obronnych z jedną małą basztą. Zabytków z tego okresu jest więc w Bydgoszczy niewiele, tym bardziej trzeba więc cenić to, co przetrwało próbę czasu i daje świadectwo naszej przeszłości.

Zabudowa na Wyspie Młyńskiej

Nieco młodszym zabytkiem urbanistycznym jest zespół tzw. Wenecji Bydgoskiej: wznoszących się nad szybkim nurtem Młynówki kamieniczek wyrastający niemal z wody na Wyspie Młyńskiej. Ten malowniczy zakątek starej Bydgoszczy, między korytami Brdy i Młynówki, obejmujący ok. 6 ha powierzchni od wieków wiernie służy miastu: woda napędzała koła młyńskie, tartaczne i urządzenia mennicze, a dziś turbiny małej hydroelektrowni. Wyspa Młyńska tętniła życiem już w średniowieczu. Istotny w życiu wyspy i Bydgoszczy był rok 1594, kiedy założono tu mennicę (działała 1686 r.). W 1621 r. wybito tu jedną z największych (7 cm średnicy), a obecnie zarazem najcenniejszych monet świata: 100-dukatówka Zygmunta III Wazy z bydgoskiej mennicy w 2018 roku została sprzedana na aukcji w Nowym Jorku za ponad dwa mln dolarów.

Europejskie Centrum Pieniądza i Galeria Sztuki Nowoczesnej na Wyspie Młyńskiej/fot. Anna Kopeć

Najstarszymi obiektami na wyspie są tzw. Biały Spichlerz z końca XVIII w. (obecnie mieszczą się w nim zbiory archeologiczne Muzeum Okręgowego) oraz dawny młyn parowy z 1861 r., tzw. Czerwony Spichlerz (obecnie Galeria Sztuki Nowoczesnej).

Centralną część bydgoskiej wyspy zajmuje kompleks młyński z 1848 r., czyli potężny budynek Młynów Rothera, który poddany został rewitalizacji. Przez lata był ruiną budowlaną. Całość Parku Kultury – tak nazywa się instytucja mająca siedzibę w Młynie – czeka na wypełnienie „treścią”, jednak już dziś odnowione wnętrza i oświetlone kaskadowe fontanny robią wrażenie.

Niestaropolskie ciekawostki w centrum

Przez historyczne centrum Starego Miasta przebiega 18. południk długości geograficznej wschodniej. Idąc wzdłuż wytyczonej linii, możemy sprawdzić, ile kilometrów dzieli Bydgoszcz od Sztokholmu i Kapsztadu (są to miasta leżące na tej samej długości geograficznej). W Polsce liczy się czas urzędowy według południka 15. To oznacza, że bydgoski czas różni się od przyjętego czasu krajowego o 12 minut. Taki właśnie lokalny czas wskazuje umieszczony staromiejski zegar.

fot. Anna Kopeć

Wśród uroczych kamieniczek na Starym Rynku wyjątkowa jest ta z numerem 15.: w jej oknie na poddaszu codziennie pojawia się Mistrz Twardowski, pozdrawiając zgromadzonych. Nieco dalej, przy Wałach Jagiellońskich, gdzie znajdują się ślady najdawniejszej historii Bydgoszczy, pozostałości średniowiecznych murów obronnych, w 2006 r. postawiono pomnik Kazimierza Wielkiego, założyciela miasta. 

Marcin Kowalewski, certyfikowany przewodnik po Bydgoszczy i okolicy

Spacer po Bydgoszczy staropolskiej – to oprowadzanie po najstarszej części miasta, założonego nad Brdą w XV wieku. Informacje o cyklicznie organizowanym spacerach tematycznych prowadzonych przez Koło Przewodników można znaleźć na stronie Bydgoskiej Lokalnej Organizacji Turystycznej „ByLOT”.